Western Visayas

Hinilawod

by Anonymous

When the goddess of the eastern sky Alunsina (also known as Laun Sina, “The Unmarried One”) reached maidenhood, the king of the gods, Kaptan, decreed that she should marry. All the unmarried gods of the different domains of the universe tried to win her hand to no avail. She chose to marry a mortal, Datu Paubari, the mighty ruler of Halawod.

Her decision angered her other suitors. They plotted to bring harm to the newlyweds. A meeting of the council of gods was called by Maklium-sa-t’wan, god of the plains, where a decision by those present was made to destroy Halawod by flood.

Alunsina and Paubari escaped harm through the assistance of Suklang Malayon, the goddess and guardian of happy homes and sister of Alunsina, who learned of the evil plot and warned the two so they were able to seek refuge on higher ground.

After the flood waters subsided, Paubari and Alunsina returned to the plains secretly. They settled near the mouth of the Halawod river.

Several months later Alunsina became pregnant and told Paubari to prepare the siklot, things necessary for childbirth. She delivered a set of triplets and summoned the high priest Bungot-Banwa to perform the rites of the gods of Mount Madya-as (the mountain abode of the gods) to ensure the good health of the children. The high priest promptly made an altar and burned some alanghiran fronds and a pinch of kamangyan. When the ceremony was over he opened the windows of the north side of the room and a cold northernly wind came in and suddenly the three infants were transformed into strong, handsome young men.

Labaw Donggon, the eldest of the three, asked his mother to prepare his magic cape, hat, belt and kampilan (sword) for he heard of a place called Handug where a beautiful maiden named Angoy Ginbitinan lived.

The journey took several days. He walked across plains and valleys, climbed up mountains until he reached the mouth of the Halawod river.

When he finally met the maiden’s father and asked for her hand in marriage, the father asked him to fight the monster Manalintad as part of his dowry. He went off to confront the monster and with the help of his magic belt Labaw Donggon killed the monster and to prove his feat he brought to Angoy Ginbitinan’s father the monster’s tail.

After the wedding, Labaw Donggon proceeded home with his new bride. Along the way they met a group of young men who told him that they were on their way to Tarambang Burok to win the hand of Abyang Durunuun, sister of Sumpoy, the lord of the underworld and whose beauty was legendary.

Labaw Donggon and his bride continued on their journey home. The moment they arrived home Labaw Donggon told his mother to take care of his wife because he is taking another quest, this time he was going to Tarambang Burok.

Before he can get to the place he has to pass a ridge guarded by a giant named Sikay Padalogdog who has a hundred arms. The giant would not allow Labaw Donggon to go through without a fight.

However, Sikay Padalogdog was no match to Labaw Donggon’s prowess and skill in fighting so he gave up and allowed him to continue.

Labaw Donggon won the hand of Abyang Durunuun and also took her home. Before long he went on another journey, this time it is to Gadlum to ask for the hand of Malitong Yawa Sinagmaling Diwata who is the young bride of Saragnayan, the lord of darkness.

This trip required him to use his biday nga inagta (black boat) on which he sailed across the seas for many months, went across the region of the clouds, and passed the land of stones until finally he reached the shores of Tulogmatian which was the seaside fortress of Saragnayan. The moment he set foot on the ground Saragnayan asked him, “Who are you and why are you here?”

To which he answered, “I am Labaw Donggon, son of Datu Paubari and goddess Alunsina of Halawod. I came for the beautiful Malitong Yawa Sinagmaling Diwata.”

Saragnayan laughed. He told Labaw Donggon that what he wished for was impossible to grant because she was his wife. Labaw Donggon then challenged Saragnayan to a duel saying that whoever wins will have her.

The challenge was accepted and they started fighting. Labaw Donggon submerged Saragnayan under water for seven years, but when he let go of him, Saragnayan was still alive. The latter uprooted a coconut tree and started beating Labaw Donggon with it. He survived the beating but was not able to surpass the powers of Saragnayan’s pamlang (amulet) and eventually he gave up and was imprisoned by Saragnayan beneath his house.

Back home Angoy Ginbitinan and Abyang Durunuun both delivered sons. Angoy Ginbitinan’s child was named Aso Mangga and Abyang Durunuun’s son was called Abyang Baranugon.

Only a few days after they were born, Aso Mangga and Abyang Baranugon embarked to look for their father. They rode their sailboats through the region of eternal darkness, passed the region of the clouds and the land of stones, finally reaching Saragnayan’s home.

Saragnayan noticed that Abyang Baranugon’s umbilical cord have not yet been removed, he laughed and told the child to go home to his mother.

Abyang Baranugon was slighted by the remarks and immediately challenged Saragnayan to a duel. They fought and Abyang Baranugon defeated Saragnayan and won his father’s freedom.

Labaw Donggon’s defeat and subsequent imprisonment by the Lord of Darkness also angered his brothers. Humadapnon was so enraged that he swore to the gods of Madya-as that he would wreak revenge on all of Saragnayan’s kinsmen and followers.

Humadapnon prepared to go to Saragnayan’s domain. He employed the aid of Buyong Matanayon of Mount Matiula who was well-known for his skill in swordsmanship. For their journey they rode on a sailboat called biday nga rumba-rumba. They travelled through the region of the clouds, passed by the region of eternal darkness and ended up at a place called Tarambang Buriraw. In this place was a ridge called Talagas Kuting-tang where a seductive sorceress named Piganun lived.

Piganun changed herself to a beautiful maiden and captured the heart of Humadapnon. Buyong Matanayon begged with Humadapnon to leave the place with him but the latter refused. After seven months passed, Buyong Matanayon remembered that they have brought with them some ginger. One evening at dinner time Buyong Matanayon threw seven slices of ginger into the fire. When Pinganun smelled the odor of burning ginger she left the dinner table because sorcerers hated the odor of ginger. Immediately Buyong Matanayon struck Humadapnon, who became unconscious. He dragged his friend with him and they were able to escape.

They continued with their trek and everywhere they went they exacted revenge on all of Saragnayan’s people and relatives. One day they reached a place called Piniling Tubig who was ruled by Datu Umbaw Pinaumbaw. There was a big gathering in the village and when they asked what was going on they were told that the datu was giving his daughter for marriage to whoever could remove the huge boulder that rolled from a mountain into the center of the village. Many men tried their luck but no one so far was able to even move the stone.

Humadapnon took off his magic cape and used it to lift the stone and threw it back into the mountain. The datu kept his word and Humadapnon married his daughter. During the wedding feast Humadapnon heared about the beauty of the goddess of greed Burigadang Pada Sinaklang Bulawan from a guest minstrel who sang at the celebration.

After the wedding Humadapnon went to seek the hand of the goddess in marriage. Along the way he encountered Buyong Makabagting, son of the mighty Datu Balahidyong of Paling Bukid who was also travelling with the same purpose in mind. Upon learning of Humadapnon’s intent, Buyong Makabagting challenged him to a duel. They fought and Buyong Makabagting was no match to Humadapnon’s strength and skill. The fight ended when Buyong Makabagting surrendered and even promised to aid Humadapnon in his quest. Humadapnon married the goddess and brought her home.

Meanwhile, right after Humadapnon left to seek Saragnayan’s followers and relatives his brother Dumalapdap left for Burutlakan-ka-adlaw where the maiden Lubay-Lubyok Hanginun si Mahuyokhuyokon lived. For the trip he brought along Dumasig, the most powerful wrestler in Madya-as.

Several months later they came to a place called Tarambuan-ka-banwa where they encountered the two-headed monster Balanakon who guarded a narrow ridge leading to the place where the maiden lived.

With the aid of Dumasig, Dumalapdap killed Balanakon. However, upon approaching the gate of the palace where the maiden lived he was confronted by Uyutang, a bat-like monster with sharp poisonous claws. There ensued a bloody battle between the Dumalapdap and the monster. They fought for seven months and their skill and prowess seemed to be equal. But on the seventh month, Dumalapdap was able to grab on to Uyutang’s ankle and broke it. Then he took his iwang daniwan (magic dagger) and stabbed Uyutang under the armpit.

Uyutang cried out so loud that the ridge where they were fighting broke into two and there was an earthquake. Half of the ridge became the island of Buglas (Negros) and the other became the island of Panay.

Dumalapdap married Lubay-Lubyok Hanginun si Mahuyokhuyokan and then took her home. Datu Paubari was very happy when he was reunited with his three sons and he prepared a feast in their honor.

After the celebration, the three brothers left for different parts of the world. Labaw Donggon went to the north, Humadapnon went south, Dumalapdap to the west and Datu Paubari remained in the east.

************************










Panaghoy Sang Ginahandos Nga Palpal









byJuanito C. Marcella

“Ina ang gindalikat ko sa pagkari, Tyo Danoy,” hingapos ni Mr. Tante. Wala makahulag si Tyo Danoy matapos mapahayag sa iya ni Mr. Tante ang ginkari sini sa Tapaslong. Didto sa mahanayap nga kauyaparan nalansang ang iya panulok. May ginapamatyagan si Tyo Danoy. May ginaisip-isip. Subong sang ginaaninaw niya ang iya paggahit sang kabakibakian sa tunga sang makahililo nga init sang adlaw. Subong sang ginapanan-aw niya ang iya kaugalingon nga nagapahaumhaom sang dalagku nga mga palpal sa pagpadaku sang mayor nga kahon agod masudlan sang madamu nga tubi ang uyapad-punongon agod mahapos ang pagtalauma. Subong sang mabatian niya ang iya paghiyaw sa mga karabaw samtang nagapalatak sia sang suong-suong sang punongan. Gin-usikan niya sing kabudlay, panahon kag kuarta ang pagpauswag sang uyapad ng iya ginaagsahan sa pagtuo nga kutob may luyag sia sa pag-uma, sia man gihapon ang pauyaton ni Atty. Emilio Gazan.

Kag karon, ari si Mr. Tante nga ginpakari kuno sang mananabang agod pahibal-on sia nga ang duta nga malapit na sa duha ka pulo ka tuig nga pag-agsa niya pagakuhaon na sa iya.

Lumisu si Tyo Danoy kag tulokon si Mr. Tante nga nagapungku sa unutdan nga lawas sang lubi. Sa iya man napansal ang panulok ni Mr. Tante. Binawi ni Tyo Danoy ang iya panulok. Indi sia makatulok sing tadlong sa tao nga ginsugu sang iya agalon. Daw ginasuyop sang alimatok ang iya kasingkasing.

Malapitlapit na matuod sa duha ka pulo ka tuig sang pag-uyat ni Tyo Danoy sang duta ni Abogado Emilio Gazan. Ulitao pa lamang si Tyo Danoy sang buslan niya ang nagbalatian niya nga amay nga amo ang nagauma sang buhi pa ang amay ni Emilio nga si Don Lucas. Napatay si Don Lucas sang panahon sang inaway. Sang pahatpahaton sang mga kabataan sang Don ang pagkabutang sini, ang kadutaan sa Tapaslong sang Don nahulog sa kamot ni Emilio.

“Ina ang pagbuot ni Toto Miling,” liwag nga humambal si Mr. Tante sang wala man lamang naggiho si Tyo Danoy. “Ginakasubu ko nga ginakuha niya ang duta sa imo.”

Wala na sa nagapugati nga tubi sang punongan ang panulok ni Tyo Danoy. Didto napatuhoy ang iya panulok sa malayu nga bakulod – ang bakulod sang Malunoy. Subong sang ginasunod sang iya panulok ang isa ka tao nga nagatibong sang isa man ka tao – sia ato. Ginatibong niya si Don Lucas kon diin man nga lugar nga luyag sang Don ebakwitan kong mabalitaan nila nga may nagapatrolya nga mga Hapones. Pagabot nila sa ligwin nga kulokatamnan, mahimu sia sing payag-payag agod pahuwayan sang tigulang nga agalon.

“Nahibaloan ko nga masakit sa buot mo ang pagbiya sina nga punong,” liwat nga hambal ni Mr. Tante.

Ang tingog ni Mr. Tante may kahinay kag kapung-awon nga kadalomon sa palamatin-an ni Tyo Danoy. Apang indi tingog ni Mr. Tante ang sumoklip sa iya kalawasan. Tingog ni Don Lucas ang ginaaningal sang palamatin-an.

“Danoy,” indi pa niya malipatan ang malagway nga paningog sang mabuot nga agalon, “madamu na ang nabulig mo sa akon. Ikaw pa lamang ang umalagsa ko nga nakabulig sa akon sing indi natuksan sang pasalamat. Sugod karon nga tuig tubtob sa ikap-at nga ani, indi ko pagkuhaon ang akon bahin sa imo patubas. Kag, Danoy, basi indi na ako magdugay, indi mo pagpabayaan si Toto mo Meling. Bata pa sia, Danoy.”

Kahaponanon yadto nga ang tigulang nag-aha sa iya nga ubayan niya sa pagpamasyar sini sa diutay ng pukatod sa luyo sang ila ebakwitan sa Malunoy. Pirme na sadto ginaatake sang ginadaladala nga balatian si Don Lucas. Ayhan may panalagna ang tigulang nga nakahambal sa iya sing subong. Kag madangtan pila pa kasemana, nabugtuan ini sing ginahawa sa iya katulogon.

Sa kasubu sang mga tinaga nga ato sang Don, wala man niya mapunggi ang pagmiha sang iya mga mata. Indi man niya malimtan ang iya ginsabat sa maluya na nga agalon.

“Tumanon ko ang imo bilin, ‘To Lucas. Indi ka magpangduhaduha.”

“Umhon mo sing maayo ang uyapad, Danoy. Kutob may luyag ka sa pag-uma sina nga duta indi ko ina pagkuhaon sa imo,” dugang pa sadto sang Don.

Apang madugay na yadto. 1944 pa yadto ginmitlang sang iya agalon. Karon 1960 na. Napulo’g anom na ka tuig ang nakaligad. Patay na si Don Lucas. Madugay na nga nagpuas ang giera. Madamu na nga mga kabalhin ang nagtuhaw sa kalibutan. Madamu nga pagbalhin sang pagsinalayo kag pagtamdanay sang mga tao. Si Emilio nga bag-o pa lamang sadto nakasal, karon madamu na sing kabataan kag labi nga nag-uswag ang pangabuhi.

Binawi ni Tyo Danoy ang iya panulok sa bakulod sang Malunoy kag lingian si Mr. Tante. Indi niya mabuka ang iya mga bibig. Katulad sang natahi ang mga ini. Madamu ang inogsabat niya kay Mr. Tante. Apang ang mga tinaga daw sa pagkasapnot mitlangon nga indi magdalhag sa iya dila. Karon pa sia makabatyag sing pagpalaminhod sang iya mga tuhod. Tigulang nag id bala sia nga indi na makasangkol sa pagtrabaho kon ngaa ginakuha na sa iya ang iya kinauma?

Apang indi pa sia tigulang kon edad sang pagkatigulang ang pagahambalan. Kag indi man sia maluya. Matig-a pa ang iya mga braso. Sa kalim-an kag duha ka tuig, indi pa sia masiling nga tigulang na agod mag-untat sa dinak-an nga palangabuhian. Ginbun-ag sia sa trabaho, nagdaku sa trabaho kag nahanda na niya ang iya kaugalingon nga manigulang sa trabaho.

Kag karon ari si Mr. Tante nga ginsugu ni Emilio agod magbalita sa iya nga ginakuha na ang ginatalauma niya nga uyapad. Malayu nag id matuod ang napulo’g anom ka tuig agod magbaylo ang kalibutan; ang pag-tamdanay sang mga tao; ang panghunahuna sang mga tao. A, kon buhi pa lang si Don Lucas. Lain na gid man matuod kon kabataan na ang nagadumala sang pagkabutang sang ila mga ginikanan. May ara nga nakasunod sa panimuot sang ila mga ginikanan apang may ara man nga ginabag-o ang daan nga pagtamdanay.

Isa ka hilaw nga yumu ang kumawas sa mga bibig ni Tyo Danoy sang magsugat-anay ang ila panulok ni Mr. Tante.

“Nahibaloan ko nga nanginmahal na sa imo ina nga punongan, Tyo Danoy,” pulong ni Mr. Tante.

Nanginmahal?

Mahal matuod. Sabton kuntani ni Tyo Danoy si Mr. Tante nga indi lamang nanginmahal sa iya ang punongan kundi nanginkatulad na sang iya kinabuhi, apang sumoklip sa iya handurawan ang mga nagliligad kag subong sang ulit nga indi man gihapon tingog ni Mr. Tante ang iya nabatian kundi tingog ni Toto niya Miling sang mga duha pa lamang ka tuig ang nagligad.

“Mahal gid man ni Tyo Danoy ang punongan,” hambal sadto ni Emilio sang magpa-Tapaslong ang agalon sa pagtambong sang pagbahinay nila sang iya patubas. “Kon may umalagsa si Papa diri sa Tapaslong nga may kahamuot sa ginaagsahan nga duta, wala na sing liwan kundi si Tyo Danoy.”

Ka gang iya nasabat kay Emilio? “Nagatakang-takang pa lang ako, Toto Meling, ginapaligos ko na ang tubi sang uyapad nga ini,” may pagpabugal man nga balos niya.

Apang karon, yadto nga pagdayaw ni Emilio sa iya; yadtong iya man kakunyag sa pagpabutyag sang iya kahamuot sa pag-uma; yadtong malabukid nga pagsalig; yadtong matalunsay nga paghangpanay nila, nangin-isa na lamang karon ka hulonihon sang iya panumdoman. Indi niya mahibaloan kon nga hinali lamang ginapakuha ang uyapad nga iya ginatalauma. May nahimu ayhan sia nga sayop kay Emilio?

Anhon man ni Tyo Danoy sing panumdom kon ano ang iya nahimu nga sayop, wala gid sia sing may napulotan. Sa pagbahinay ayhan sang ani ang ginhalinan? Apang tampad sia katama nga umalagsa. Subong man sang pagtamod kang pagtahod niya sa napatay nga Don ang ginpatuhoy niya kay Emilio. Ngaa ayhan? May nasaklawan ayhan si Emilio sa iya mga gawi? Apang ano man ang isugu sa iya ni Emilio sang wala pa makabalik sa siyudad ang agalon, wala man niya ginalapas.

“May ipadala kuno sia diri nga magabulos sa imo, Tyo Danoy,” pabutyag liwat ni Mr. Tante. “Ambot kon sin-o. Wala ni Toto Meling pag-isugid sa akon. Siling niya, pahibal-on ko lang ikaw nga ginakuha na niya ang ginauma mo nga duta.”

“Nakibot gid ako sa sining hinali nga pamat-od ni Toto Meling,” napautwas gid man ni Tyo Danoy sang ulihi. “Sang panahon sang okupasyon, diri sila sa Tapaslong nag-ebakwit. Buhi pa sadto si ‘To Lucas, ang amay bala ni ‘To Meling? Palangga gid ako sadto nga tigulang. Man nakasiling pa gain sia sa akon nga basta luyag ko sa gihapon ang magpanguma, ako gihapon ang pauyaton niya sining punongan. Ako man gain sina ang nagpadaku sang kahon. Wala ina ginapatubii sang buslan ko si Tatay. Apang daw indi gid mapapas ang mga bakibaki kon indi matineran sang tubi, gain ginpunong ko. Makalima ko padagyawan ang pagpadaku sang mayor nga kahon.

“Sang buhaton sang mga Hapones nga garison ang San Juan, nabakante ang amon mga uyapad sa sagi lang panagu. Sobrahan man abi ka nerbiyuso kay ‘To Lucas, bangod ayhan kay tigulang na sia. Halos wala ako sing pahuway sa pagtibong sa iya. Nakapahuway-huway lang ako sang makahimu ako sing ebakwitan nila didto sa Malunoy. Inabtan kami sing gutom. Ang iban nga nakatanom wala man abi makapulos sang ila humay kay pilipigon pa lang gain ginabantayan na sang mga gerilya, ara pa ang mga sedese ni Confesor nga sobra pa ka bangis sa mga gerilya.

“Agod nga mabuhi kami, nakapanglat-as ako sa Maindang kag Agtugas sa pagpamaylobaylo sing palay kag mais para sa panimalay ni ‘To Lucas. Nakalambot man ako sa Talangban sa pagbolante sing uga, balingon, kag ginamos nga ginabakal ko sa Caguyuman. Ang maganansya ko akong ginadalawat sing bugas para lang kanday Toto Meling nga bisan tuman na sa amon ka pigado pislian gihapon sa pagkaon. Nahibaloan ini ni Toto Meling. Pamangkuta lang si Toto Meling.”

“Indi gali hamak ang pagbulig mo sa ila, Tyo Danoy?”

“A, mabudlay na ang magsagi sugid, Mr. Tante. Indi lang kay pagbulig ang ginpatungod ko sa ila kundi pag-unong gid. Pamangkota lang si Toto Meling. Makasugid ina sia, labi na sang mapatay si ‘To Lucas. Sin-o abi ang dalaganan ni Toto Meling kay sa akon sia ginbilin sang tigulang? Sus, daw akon kaugalingon nga anak ang pagkabig k okay Toto Meling. Isa pa, agalon ko sia. Wala sila sing umalagsa diri sa Tapaslong nga nakaunong sa ila subong sang akon pag-unong. Kalabanan sang mga tinao ni ‘To Lucas nag-upod sa guban sang mga gerilya. Maupod man kuntani ako apang nagapang-ulikid ako kanday Toto Meling.”

“Karon ko lang ina mahibaloan. May kabataan ka man, Tyo Danoy?”

“Apat tanan, Mr. Tante. May pangabuhi na ang tatlo. Ang kinagot na lang ang ari sa amon. Ang duha didto sa Mindanao nagpasimpalad ka gang kamagulangan ari diri sa banwa. Nagkulokandidato gani sang nagligad nga piniliay apang wala man makalusot. Si Amboy, ang daan nga Mayor, ang napilian liwat.”

“May diutay man siguro nga ikasarang ang anak mo nga nagkandidato.”

“Kon pagkabutang ang luyag mo hambalon, Mr. Tante, walawala man inang anak ko nga nagkandidato. Ahaw gid lamang nga pasimpalad kag laway ang ginpangapital sina. Indi gid man kuntani sia magsugbo kay nahibaloan niya ang mga gumontang sang isa ka kandidato, labi na sa karon nga mga panahon nga pilak ang kinahanglan. Apang ginsagi gid sia pilit sang iya mga abyan. Man inang anak ko, numero uno nga konsehal sang nagligad pa gid nga piniliay, ti kay daw nag-ginumon-gumon bala ang mga isyo sang duha ka partido diri sa amon, hanti nadala sia sa uloulo sang iya mga dumalampig.”

“Pero makabuligbulig man sia siguro sa inyo?”

“Bulig? Ngaa indi? Makakaon kami sa ila, ngaa indi? Apang mabaskog pa ako kag si asawahon ko indi gusto nga maglumon kami sa amon mga anak. Makasarang pa man ako magtrabaho. Isa pa, may anak pa kami nga ginasakdag.”

“May iban man siguro diri nga duta nga sarang mo maagsahan?”

“Mabudlayan ka na makakita, Mr. Tante. Ang mga kadutaan diri lunsay naman may nagauma. Kag mabudlay ang magbaylo sing agalon. Si Toto Meling halos sunado ko na ang iya sina pamatasan. Lima ka tuig kapin ang pag-updanay namon sina diri sa Tapaslong. Nahibaloan ko ang indi niya naluyagan.”

“Labay man ang akon, ano ang partido sang anak mo nga nagkandidato?”

“Independyante, Mr. Tante. Indi man abi sia makasal-ot sa LP kag sa NP kay pulos naman may mga kandidato.”

“Wala bala sia magpalapit kay Toto Meling sang iya pagkandidato?”

“Sa nahibaloan ko, wala, Mr. Tante. Nahuya kuno sia magpangayu sing bulig kayo to Meling. Isa pa, nahibaloan namon nga indi interesado si Toto Meling sa politika.”

“Kon amo wala ka gali makahibalo nga interesado si Toto Meling sa inyo diri politika?”

“Wala gid, Mr. Tante. Didto man abi sila sa siyudad. Kag wala gid sia makadughu diri sang panahon sang kampanya kay kisera nga nakapamasyar lang sia diri, indi mahimu nga indi niya mabuligan ang anak ko bisan sa moral na lamang.”

“Kon amo wala ka gali makahibalo nga NP si Toto Meling?”

“Ina ang kamatuoran, Mr. Tante. Apang ngaa napamangkot mo ina?”

“Wala man, a.”

“Kon parte sa pagkandidato sang anak ko, ti, ano gid kon Independyante sia? Kag kon parte sa LP nga Mayor, mayo man ang pagpalakat ni Amboy sang banwa. Kon ginhambalan lang ako ni Toto Meling nga NP sia, bisan pa nga kandidato ang anak ko, mabulig ako sa kandidato ni Toto Meling. Kag piliton ko gid ang akon anak sa pagpaiway. Man agalon ko si Toto Meling.”

Nagdulog sa paghambal si Tyo Danoy kag tumangla sa piliwpiliwan sang kawayan nga subong sang may nakita nga wala niya ginalaomi nga makit-an. Nang-ulong-ulong sia kag magpadayon.

“Kon ang buot mo ipahangop sa akon nga ginakuha ni Toto Meling ang iya duta bangod sa politika, daw sa malayu nga ina ang kabangdanan.” Luyag ni Tyo Danoy nga hinakpan ang natup-an sang iya kaisipan. “Kapin sa lima ka tuig ang pag-uporay naming ni Toto Meling diri sa Tapaslong kag suando ko ang iya pamatasan. Indi sia mahuyogon sa politika. Napat-od ko ina.”

“Wala ka gali makahibalo nga si Toto Meling ang mapag-on nga nagsuprotar sang kandidato sang NP sa pagkameyor diri?”

Bumilog ang mga mata ni Tyo Danoy nga nakatulok kay Mr. Tante. Ari na ang kamatuoran sang sayop niya nga pagtuo. Aw indi sia makapati. Apang kon matuod ang hinambal ni Mr. Tante? Kag daw wala nagalimbong si Mr. Tante.

Nakapang-ulong-ulong si Tyo Danoy. “Wala gid ako makahibalo, Mr. Tante,” tuaw niya. “Sa nasiling ko na, kon nahibaloan ko lang, nakabulig kuntani ako kampanya kay Simeon. Si Simeon ang kandidato sang NP sa pagkamayor diri. Nagakilalahay kami sing mayo ni Simeon. Nagpalapit man gain sia sa akon kag gin-aha nga buligan ko sia sa pagpaisol sang akon anak. Apang ginbalibaran ko sia. Siling ko, parte dira, wala ako sing mahimu sa akon anak. Anak ko matuod, apang indi ko mapunggan ang iya mga handom sa kabuhi. Siling k okay Simeon, pagpasayloha lang anay kami sa karon nga hugada kay ti, daw kalaw-ay man nga magsumponganay kami sang akon anak. Sa pagkamatuod, si Simeon indi liway sa panimalay sang asawa sang akon anak. Magpakaduha ina sila. Kon ginsugiran lang kuntani ako ni Simeon, bisan indi na ni Toto Meling, ayhan may nahimu gid man ako nga mga tikang. Apang wala gid. Kag daw si kon sin-o man abi ako nga magpabutyag sang akon pilosopiya sa iya? Kon nahibaloan ko lang, bisan nga magpadayon man sa pagkandidato ang anak ko, sa kandidato ni Toto Meling ako mabulig. Man agalon ko si Toto. Lima ka tuig kapin ang pag-uporay namon diri sa Tapaslong kag suando ko gid ang pamatasan niya. Pamangkota lang bala si Toto Meling. Sang panahon sang okupasyon, nakaabot gani ako sa Talangban sa pagpangita sing idalawat ko sing bugas agod itil-og sa ila. Nahibaloan ini ni Toto Meling. Pamangkota lang si Toto Meling. Ang pag-unong ko sa ila panimalay sadtong buhi pa si ‘To Lucas nga iya amay wala sing kapin kag kulang. Nahibaloan ini ni Toto Meling. Pamangkota lang bala si Toto Meling. Wala gani ako mag-entra sa gerilya sadto kay nabalaka ako sa ila. Nahibaloan ini ni Toto Meling. Pamangkota lang bala si Toto Meling.”

Sa kahimtangan sang pagbalikbalik sang halambalanon ni Tyo Danoy, wala makapadugay si Mr. Tante. Sia man nakabatyag sing kahanuklog sa tigulang. Matapos niya mapaalinton ang iban pa nga gintugon sa iya ni Emilio, dayon niya paalam.

“Diri ka na lang panyaga, Mr. Tante,” panghawid ni Tyo Danoy. “Maudtohan ka gid sini kag makalambot sa banwa. Ato, ginsakop na ikaw sang asawahon ko sang panyaga. Indi ka magpangalag-ag. Amo sina kami diri. Ginasakop sa pagkaon ang bisita.”

Wala magpahawid si Mr. Tante. “Paabota lang ang magabulos sa imo sun okay Toto Meling,” hambal ni Mr. Tante.

“Kon ina ang pagbuot ni Toto Meling, sia ang masunod. Man agalon ko sia,” sabat ni Tyo Danoy nga nagadukuan. “Ano man ang naakigan niya a akon, ikaw na lang ang mahibalo magpamangkot sa iya.”

Sang wala magsabat si Mr. Tante: “Indi punongan ining ulomhan nila sang una,” padayon ni Tyo Danoy nga ginakahigkahig sang iya tudlu ang ulandi nga buot masaka sa kumalagko sang iya tiil. “Ginpadaku ko ang mayor nga kahon sang buslan ko si Tatay. Makalima ko padagyawan ang pagpataas sang kahon. Ang mga palpal dira didto ko pa ginkuha sa Kapangsuran. Sadtong panahon sang inaway, diin man maebakwit si ‘To Lucas, sa akon abaga sia nagasakay. Indi man abi magsakay ang tigulang sa karabaw kay naganguotngot ang iya balikawang kon tuman ang pagbika. Kon sa karosa maundag man.

“Sang pagtigulotom, sanglit wala kami makatanom, nakalambot ako sa Caguyuman sa pagbakal sing uga, balingon, kag ginamos, kag ibolante sa Talangban. Isa ka adlaw kag isa ka gab-I nga lakat. Bagtas pa ako. Mainit ang dalanon. Kon pigaw ang makita ko sa Talangban, ginalahos ko pa ang akon inogbaligya sa Alabidhan. Ang maganansya ko akon ginadalawat sing bugas apra sa panimalay nanday Toto.!”

Wala na pagtaposa ni Tyo Danoy ang paghambal sang mahayaw niya ang iya ulo. Nakatalikod na gali sa Mr. Tante.

Lumisu si Tyo Danoy kag pasalabaran sang iya panulok ang nagapugati nga tubi sang punongan. Didto sa may tunga nayon sa ginalutawan sang manipis nga bungalon, nakita niya ang paglagsanay sang duha ka dalimanok.

Lima ka tuig kapin, sal-ot sang iya hunahuna, ang pag-uporay namon ni Toto Meling diri sa Tapaslong. Kahibalo ako nga wala sing huyog sa politika si Toto Meling. Indi mahimu nga kuhaon ni Toto Meling ang iya duta bangod lamang kay nagkandidato ang akon anak batok sa iya partido. Kon ginpahibalo lang kuntani ako ni Toto Meling nga si Simeon ang iya kandidato.

Diri dumolog ang handurawon ni Tyo Danoy sang mapantag sa iya panulok ang isa ka tao nga nagahan-os sang maso sa palpal. Hubad ang tao kag nagapuroy lamang. Bation sa ginahamtangan niya ang lanog sang pagtupa sang maso sa punta sang palpal. Apang tuhay nga huni sang lanog ang iya nabatian-daw taghoy ini samtang nagapanglusot-lusot sa mga kakawayanan.